Biała i okolice

Biała czy Głogówek były celami szkolenia „Ziemia Głogówecka i Prudnicka” zorganizowanego przez Klub Przewodników Woj. Opolskiego PTTK. Zapraszam.

Okres jesienno-zimowy to dla przewodników czas na uczestnictwo w różnego rodzaju kursach i doszkoleniach. Jako, że przynależę do kilku klubów dosyć często otrzymuję różnego rodzaju ciekawe oferty. Końcem stycznia 2024 r. kol. Gosia Konopka z Klubu Przewodników Turystycznych i Pilotów Wycieczek Województwa Opolskiego przesłała zaproszenie na bardzo ciekawe, jednodniowe szkolenie dla przewodników zatytułowane „Ziemia Głogówecka i Prudnicka”.

W sobotę 27 stycznia 2024 r. ruszam rankiem z Nysy do Głogówka, gdzie na godzinę 7:45 w Hotelu Salve zaplanowano spotkanie członków klubu. Jeszcze przed szkoleniem chwilę czasu przy kawie i ciastku z Cukierni Magosz poświęciliśmy na zebranie i ustalenie pewnych tematów, następnie ruszyliśmy realizować program szkolenia.

Na początek szkolenia Gosia zabiera nas do nowej atrakcji miasta jaką jest Obserwatorium Miasta. Znajduje się tutaj ciekawa ekspozycja, która prezentuje artefakty, dokumenty, zdjęcia i opisy dokumentujące dzieje grodu nad Osobłogą od czasów najdawniejszych do 1990 roku. Ciekawi przeszłości znajdą tutaj prawie wszystko o życiu politycznym, gospodarczym, społecznym, religijnym, kulturalnym czy sportowym w minionych wiekach. Jest to dosłownie historia miasta w pigułce, warta obejrzenia i zastanowienia. Po wystawie „Obserwatorium Miasta” mieszczącej się w Obserwatorium Astronomicznym, a właściwie w dawnym „Lisim Ganku”, oprowadził przybyłych, Aleksander Devoges-Cuber wraz z Kingą Markowską z Działu muzealno-wystawienniczego CK w Głogówku.

W ten sposób kończymy nasz pobyt w Głogówku. Ruszamy do samochodów i kierujemy się teraz do pobliskiego Mochowa do klasztoru Ojców Paulinów, by zapoznać się dzięki Aleksandrowi Devoges-Cuber z dziejami klasztoru paulinów, wystrojem kościoła pw. Trójcy Świętej i Matki Bożej Częstochowskiej oraz obejrzeć ozdobione barokowym malarstwem autorstwa Ignatza Depée wnętrze refektarza.

Mochów to bardzo ważna miejscowość dla historii Polski. Otóż w czasie, gdy Szwedzi zimą 1656 r. próbowali złamać opór obrońców jasnogórskiego klasztoru, w Częstochowie nie było cudownego obrazu Matki Boskiej. 8 listopada owego roku zakonnicy wywieźli go poza granice Rzeczypospolitej. Obraz trafił na Śląsk, do kościoła ojców paulinów w Mochowie. Świątynię odwiedził i modlił się przed wizerunkiem Częstochowskiej Madonny król Jan Kazimierz, który w tym czasie przebywał w pobliskim Głogówku. W uroczystym orszaku zakonników i wiernych obraz wrócił do Częstochowy w kwietniu 1656 r. Mochów jeszcze raz udzielił mu schronienia w 1705 r. XVIII-wiecznym klasztorem i kościołem pw. św. Trójcy i MB Częstochowskiej opiekują się, jak przed laty, ojcowie paulini, a dziś w świątyni znajduje się kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Po zwiedzaniu Mochowa ruszamy do Białej, gdzie już oczekiwali nas: Dyrektor Gminnego Centrum Kultury Patryk Bania oraz Anna Rogosz ze Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Bialskiej, odpowiedzialna w Urzędzie Miasta za pozyskiwanie funduszy m.in. na renowację zabytków Białej. Razem z nimi ruszamy na zwiedzanie cmentarza żydowskiego, który co ciekawe bardzo korzystnie w ostatnim czasie się zmienił. Nasi przewodnicy pokazują nam najstarszą zachowaną macewę oraz teren średniowiecznego grodziska, gdzie przybliżają nam plany dalszego zagospodarowania terenu pod względem atrakcyjności turystycznej.

Same grodzisko (ale także i cmentarz) znajdują się na Wzgórzu Kopiec, gdzie funkcjonowała pierwsza administracja miasta Biała i skupione było życie jego mieszkańców. Najstarsze wzmianki o niej pochodzą z 1225 r., a wymieniona jest w źródłach pisanych z 1273 roku. Grodzisko ma kształt prostokąta o zaokrąglonych narożach, składa się z: fosy, wału i majdanu, które tworzą widoczne warstwy tego obiektu.

Jeśli chodzi o cmentarz to warto wiedzieć, że jest on jednym z najstarszych i największych cmentarzy żydowskich na Śląsku. Przetrwało na nim ponad 900 kamiennych nagrobków. Tak duża liczba zachowanych i udokumentowanych macew na nekropolii czynnej co najmniej od 1621 do 1938 r. daje wyjątkową możliwość poznania żydowskiej sztuki nagrobnej od renesansu po lata międzywojenne.

Według tradycji historia bialskich żydów sięga końca XIV wieku. W latach 80. XVI w. ich liczba zaczęła szybko rosnąć – Biała stała się bowiem jedynym, obok Głogowa, miastem na Śląsku, które żydzi mogli zamieszkiwać zgodnie z prawem. Gmina żydowska w 2. poł. XVI w. była już zorganizowana, miała własną synagogę i szkołę, a zapewne także własne miejsce pochówku. W 1688 r. dzielnica żydowska zajmowała powierzchnię 1/3 miasta, a pod koniec XVIII w. starozakonni stanowili większą część mieszkańców Białej.

Najstarsza zachowana macewa na cmentarzu pochodzi z roku 5382, tj. 1621/1622 i należy do zmarłej Estery, córki Symchy. Jest ona wykonana z piaskowca i została odnaleziona przez Jana Woronczaka w korycie rzeki Białej. Inskrypcja na nagrobku głosi: „Tu pochowana skromna i pobożna niewiasta dzielna, pani Estera, córka naszego nauczyciela pana Symchy (sprawiedliwego błogosławionej pamięci), roku 382 (według małego rachunku).”

Po zwiedzaniu cmentarza nasi przewodnicy zapraszają nas do Gminnego Centrum Kultury na krótką przerwę. Tutaj czeka kawka, herbatka i kołacz śląski. Jest chwila czasu na dyskusję na temat rozwoju turystyki w Gminie Biała i realizowanych tutaj obecnie projektów, które mają zachęcić turystów do przyjazdu do Białej.

Jednym z tych projektów jest projekt o nawie „Szlakiem trzech wież”. Gmina udostępniła turystycznie trzy zabytkowe wieże i utworzyła szlak tematyczny o tej samej nazwie. Każda z wież jest inna. Wieże, na przestrzeni lat zupełnie zmieniły swoje przeznaczenie: z funkcji użytecznych pełnionych w minionych wiekach stały się obiektami turystycznymi. Rozmieszczenie wież w mieście w odległości ok. 15 minut spacerem od siebie czyni z nich kompleksowy obiekt do zwiedzania. Szlak „Trzy Wieże” otrzymał w 2023 roku wyróżnienie w Konkursie na Najlepszy Produkt Turystyczny Województwa Opolskiego w kategorii „Turystyczne Odkrycie Roku”.

Dlatego też po przerwie ruszamy na spacer do położonej nieopodal Wieży Ciśnień. To element wodociągu z pocz. XX wieku. Wchodzimy oczywiście do środka, pokonujemy 70 schodków i meldujemy się w dawnym zbiorniku, którego ściany częściowo odsłonięto dla widoków z istniejących okien. Wieża pełniła swoją funkcję do lat 80. XX w. Wysoka na 16m, zbudowana na planie sześcioboku. Nad wejściem do wieży widnieje płaskorzeźba z herbem Białej i tajemniczą datą 1564 r.

Wychodzimy z wieży i ruszamy na spacer wzdłuż odrestaurowanego odcinka murów obronnych. Miasto założono na wzniesieniu, otoczonym od zachodu i północy rzeką Biała, od wschodu fosą, a od południa fosą i wałem. Inicjatorem budowy murów obronnych był prawdopodobnie książę opolski Mikołaj I. Pierwsza pisemna wzmianka o murach miejskich w Białej pochodzi z 1502r. Mówi ona, że obwarowania miejskie są w złym stanie, co wykluczało ich dalsze funkcjonowanie. Książę Jan Dobry nadał mieszkańcom Białej specjalny przywilej, pozwalający na remont zniszczonych murów. Obwód obwarowań miał wówczas długość 1050m i obejmował 7,85ha. Ogółem, na całej długości murów znajdowało się 14 baszt, w tym 12 półokrągłych i dwie czworoboczne. Do miasta prowadziły dwie bramy w murach: nyska od północy i prudnicka od południa. Żadna z bram nie zachowała się, gdyż rozebrano je na początku XIX w. W czasach nowożytnych mury popadły w ruinę. Jedną z przyczyn mógł być pożar, który strawił prawie całe miasto w 1544r. Mimo znacznych zniszczeń, do naszych czasów zachowała się duża część obwarowań. Na ich obwodzie, w nieregularnych odstępach, pozostało osiem półokrągłych baszt oraz jedna prostokątna. Dziś fragmenty murów zostały odrestaurowane, a tuż obok poprowadzono ścieżki spacerowe. Całość prezentuje się bardzo ładnie.

Zostawiamy za sobą fragment murów miejskich i kierujemy się teraz do kolejnej atrakcji, a mianowicie do Wieży Wodnej. To kolejny obiekt wchodzący w skład szlaku „Trzy Wieże”. To jedna z najstarszych tego typu budowli w Polsce. Została zbudowana przez Hansa Christopha von Proskau (pol. Prószkowskiego), ówczesnego właściciela miasta, wraz z nowym drewnianym wodociągiem. Dokładna data budowy wieży nie jest znana. Rachunki miejskie z 1596 r. nie wspominają nowego wodociągu, natomiast te obejmujące lata 1606-1607 – już tak. Wieża Wodna musiała zatem zostać wybudowana między 1596r. a 1607r.

Pierwotnie doprowadzała wodę do zamku, w późniejszym okresie również do miasta. Wysokość wieży wynosi około 20 metrów. Forma budowli jest prosta bez jakichkolwiek zdobień. Wnętrze wieży podzielone jest na kondygnacje o konstrukcji drewnianej, na które prowadzą drewniane schody drabiniaste, zabezpieczone poręczami. Na samej górze znajduje się taras widokowy z którego roztacza się przepiękna panorama na miasto. Widać dobrze Wieżę Ciśnień na której przed chwilą byliśmy

Schodzimy z wież, powoli będziemy kończyć nasz spacer. Ruszamy w kierunku dawnego kościoła ewangelickiego, ale po drodze odwiedzamy jeden z najbardziej charakterystycznych zabytków miasta, a mianowicie tutejszy zamek. W XVIw. z inicjatywy książąt opolskich wzniesiony został murowany zamek w stylu renesansowym. Składał się z głównego skrzydła wschodniego i drugiego prostopadłego do niego z otwartym dziedzińcem od południa.

Gdy w 1532r. umarł książę Jan Dobry, ostatni przedstawiciel opolsko- raciborskiej linii Piastów, zamek został przejęty przez króla czeskiego Ferdynanda I Habsburga. Dwa lata później całe księstwo opolsko-raciborskiezostało oddane w zastaw margrabiemu Georgowi von Hohenzollern. Wkrótce król Ferdynand I odebrał ziemie Hohenzollernowi i oddał je królowej Izabelli, siostrze króla polskiego, a wdowie po królu węgierskim Zapoli. W 1564 r. we Wiedniu wystawiono akt przekazujący pod zastaw rodzinie von Proskau miasto Biała, a w 1606r. cesarz Maksymilian II sprzedał Białą z dobrami Hansa Christopha von Proskau. To właśnie rodzina von Proskau w latach 1638 – 1640 rozbudowali zamek w stylu wczesnego baroku.

W 1747r. wdowa po Antonim von Proskau sprzedała zamek Bartholomäusowi von Oderfeld, wcześniejszemu dzierżawcy dóbr. Po jego śmierci w drodze licytacji w 1756r. zamek trafił w ręce hrabiego Rudolfa Matuschka z Czech. Jego następcy systematycznie wyprzedawali majątek – tak, że w 1841r. Antoni Matuschka sprzedał ostatnią część rotmistrzowi saksońskiemu, Ferdynandowi Rudolfowi von Gersdorff.

W 1872r. jego właścicielem stało się miasto, które pięć lat później urządziło tu seminarium nauczycielskie, działające aż do 1945r. Po roku przerwy, w 1946r., działalność oświatową w bialskim zamku rozpoczęło Liceum Ogólnokształcące, które działało w tym miejscu aż do przeniesienia szkoły do nowego budynku w 1980r. W latach 80. XXw. zamek przejęło przedsiębiorstwo „Moda Polska” z przeznaczeniem na magazyn. Budynek od ponad 20 lat nie jest użytkowany. W 2004r. został sprzedany przez gminę prywatnemu inwestorowi.

W taki sposób docieramy do dawnego kościoła ewangelickiego. Warto wiedzieć, że kamień węgielny pod budowę kościoła ewangelickiego położono w 1872 r. Obiekt pełnił funkcję sakralną aż do 1945r., kiedy to rozwiązano gminę ewangelicką, a jej członków wysiedlono. W latach 80. XXw. w budynku został uruchomiony warsztat stolarski, a wnętrze budynku podzielono na trzy kondygnacje. Z tego powodu wśród mieszkańców Białej funkcjonuje nazwa „stolarnia” przypisana do tego obiektu. W 2019r. został gruntownie wyremontowany i zmienił przeznaczenie: utworzono Centrum Społeczno-Kulturalne, gdzie obecnie mieści się biblioteka z czytelnią, punkt nieodpłatnej pomocy prawnej, klub seniora i sala konferencyjna oraz niewielka Izba Regionalna, po której oprowadza nas Waldemar Hamerla.

W sali konferencyjnej czeka na nas pyszny obiad. Nabrawszy sił po obiedzie serwowanym przez Restaurację Malwa, zaopatrzeni w  wydawnictwa wydane przez Gminę Biała, opuszczamy niezwykle gościnną Białą i udaliśmy się do kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Łączniku. O historii parafii, zabytkowym wnętrzu i jego wyposażeniu ciekawie i z humorem opowiedział ks. proboszcz Damian Cebulla.

 Ów sporej wielkości kościół słynie z malowideł ściennych autorstwa Josepha Matthiasa Lasslera oraz z kultu św. Walentego. Pierwsza świątynia w miejscowości istniała od niepamiętnych czasów do lat 20. XVIII w., kiedy rozebrano ją, by kościół powiększyć. Ze starego kościoła zachowano tylko prezbiterium. W 1859 r. kościół został zniszczony przez pożar, ale z pracami nad odbudową zwlekano, gdyż myślano nad kolejnym powiększeniem kościoła. Prace ukończono w 1877 r. Wtedy też znajdujące się tam freski zamalowano. Przywrócono je na powrót dopiero w latach 20. XX w. Ciekawostką jest brak zgodności co do ich autorstwa. Część źródeł przypisuje je bowiem znanemu na Śląsku włoskiemu artyście Sebastiniemu, część natomiast pochodzącemu z Tyrolu, Josephowi Matthiasowi Lasslerowi, który całe swoje życie artystyczne spędził na Śląsku. Freski przedstawiają sceny z życia Maryi oraz odpowiadające im typiczne sceny i postacie kobiet ze Starego Testamentu.

W ten sposób mój udział w szkoleniu dobiega końca. Tutaj po wizycie w kościele żegnam się z grupą. Ta jedzie jeszcze do Solca. To było kolejne świetne szkolenie zorganizowane przez Gosię. Duża dawką wiedzy, kolejne materiały do kolekcji i świetny czas w gronie koleżanek i kolegów przewodników. Zima… szkolimy się… 😊