Góra Świętej Anny to wieś w Województwie Opolskim słynąca z bazyliki i sanktuarium, z rzeźbą św. Anny Samotrzeciej z XV wieku. Zapraszam.

W dzisiejszej relacji zapraszam na spacer po Górze Świętej Anny i najbliższych okolicach. Dotychczas opis Góry Świętej Anny związany był z wycieczką w ramach kursu na Przewodnika Terenowego PTTK po Województwie Opolskim. Nie były wymienione tam wszystkie ciekawostki dotyczące regionu, stąd też aktualizacja i zmiana tamtejszego wpisu.

Historia

Góra Świętej Anny pierwotnie była miejscem kultu pogańskiego. W 1480 roku właściciele pobliskich wsi: Poręby, Żyrowej i Leśnicy – Krzysztof Strzała z synem Krystkiem ufundowali na jej szczycie kościół pw. św. Jerzego. Przekazanie do niego w 1. połowie XVII wieku relikwii św. Anny, sprowadzonych w 1504 roku z Francji i umieszczonych w drewnianej gotyckiej figurze, spowodowało rozwój kultu świętej (zmieniono też wtedy nazwę kościoła i samej góry), przydając miejscu z czasem rangę sanktuarium.

W 1655 roku z inicjatywy hrabiego Melchiora Ferdynanda von Gaschin, ówczesnego właściciela okolicznych dóbr, na Górę Świętej Anny przybyli z Krakowa franciszkanie, którym przekazano opiekę nad kościołem oraz teren pod budowę klasztoru. W 1659 roku zakończono rozbudowę świątyni, konsekrowanej w 1673 roku, oraz wznoszenie pierwszego drewnianego budynku klasztornego, sukcesywnie zamienianego na murowany w XVIII wieku.

Hrabia był także pomysłodawcą budowy kalwarii na stokach góry, którą zrealizował dopiero jego bratanek Jerzy w latach 1700-1709 według projektu architekta Domenica Signo. Zespół kaplic rozbudowano o nowe w latach 1756-1764; w tym czasie franciszkanie rozpoczęli organizowanie nabożeństw kalwaryjskich, dzięki czemu Góra Świętej Anny stała się słynnym na Śląsku miejscem pielgrzymkowym. W 1768 roku powstał otoczony krużgankami dziedziniec przed kościołem, tzw. Rajski Plac, a na początku XX wieku zespół wzbogacony został o grotę wzorowaną na grocie z Lourdes. W 1810 roku na mocy pruskiego dekretu sekularyzacyjnego franciszkanów zmuszono do opuszczenia klasztoru (powrócili na stałe dopiero po zakończeniu II wojny światowej).

W maju 1921 roku w rejonie Góry Świętej Anny trwały walki sił powstańczych Ślązaków z oddziałami niemieckiej Organizacji Bojowej Górnego Śląska. III powstanie śląskie zakończyło się kompromisowym werdyktem w sprawie Śląska wydanym przez komisję Ligi Narodów. Góra Świętej Anny pozostała wówczas w granicach Niemiec. W latach 30. z inicjatywy III Rzeszy powstał na krawędzi wzniesienia amfiteatr oraz pomnik poświęcony Niemcom poległym w III powstaniu śląskim. Po II wojnie światowej, gdy Śląsk znalazł się w granicach Polski, pomnik wysadzono, stawiając na jego miejscu nowy, poświęcony polskim obrońcom Górnego Śląska. Dziś region Góry Świętej Anny objęty jest ochroną w ramach Parku Krajobrazowego Góra Świętej Anny.

Zwiedzanie Góry Świętej Anny

Zwiedzanie Góry Świętej Anny warto rozpocząć od wizyty w Muzeum Czynu Powstańczego. Idea stworzenia muzeum zrodziła się w 1961 roku, podczas obchodów czterdziestej rocznicy III powstania śląskiego. Placówkę otwarto cztery lata później. Jej pierwszą siedzibą był budynek szkoły w Leśnicy, w którym podczas III powstania stacjonowało dowództwo 3 Katowickiego Pułku Powstańczego im. Jana Henryka Dąbrowskiego. W 1980 roku placówkę przeniesiono do aktualnej siedziby: budynku „Domu Polskiego” na terenie Góry Świętej Anny, który w latach przedwojennych pozostawał w gestii Związku Polaków w Niemczech. Muzeum ma charakter monograficzny. Jego zbiory, liczące prawie 2,5 tys. eksponatów, dotyczą generalnie powstań śląskich oraz plebiscytu na Górnym Śląsku. Gromadzi pamiątki po uczestnikach powstań, dokumentuje drogę życiową jaką przeszli byli ich uczestnicy. Ekspozycja stała, rozmieszczona w salach na parterze budynku przedstawia następujące zagadnienia:

1. historia klasztoru i kalwarii na Górze Św. Anny,
2. polski ruch narodowy na Śląsku w l. 1848-1918,
3. działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Śląsku,
4. I Powstanie Śląskie,
5. II Powstanie Śląskie i Plebiscyt,
6. III Powstanie Śląskie,
7. przejęcie polskiej części Górnego Śląska w 1922 roku,
8. działalność Związku Polaków w Niemczech i  Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech.

Po wyjściu z muzeum warto udać się na parking przy ulicy Szkolnej na Górze Świętej Anny. Tutaj zostawiamy nasz samochód i ruszamy na dalsze poznawanie Góry Świętej Anny. Ten fragment wycieczki warto rozpocząć od wizyty w Muzeum Krzyża Świętego, które otwarte zostało 1 czerwca 2020 roku. Jest to nowa placówka znajdująca się w zabytkowym obiekcie, który został zbudowany w latach 1700-1709 przez rodzinę von Gaschin – fundatorów Kalwarii annogórskiej. W obiekcie pierwotnie znajdował się Dom Pielgrzyma oraz Karczma „Gräflisches Gast Haus”.

Muzeum zgromadziło w dziesięciu salach ekspozycyjnych ciekawą kolekcję artefaktów, związanych z Krzyżem Świętym. Między innymi: przedstawienia Drogi Krzyżowej, rzeźby i obrazy, ukazujące sceny ukrzyżowania Pana Jezusa, wizerunki arma Christi oraz świętych kościoła katolickiego z atrybutem Krzyża. Na piętrze Muzeum znajduje się „Sala Tysiąca Krzyży” z Krucyfiksami różnych wyznań, a w „Izbie św. Anny” obejrzeć można dawne pamiątki z Sanktuarium, annogórskie dewocjonalia oraz wizerunki Anny Samotrzeciej. W „Sali Pielgrzyma” zobaczymy tematyczne obrazy, przedsoborowe ornaty, książeczki Kalwaryjskie z annogórskich drukarni i laski pielgrzymów.

Następnym celem naszej wycieczki jest powstała dzięki funduszom unijnym na terenie  dawnego krateru wygasłego wulkanu ścieżka dydaktyczna Geopark Góra Świętej Anny, którą można dotrzeć na dno wulkanu! Wulkanizm na tym obszarze był rezultatem głębokiego pęknięcia skorupy ziemskiej tzw. uskoku środkowej Odry. Magma pod wielkim ciśnieniem mogła przedostać się uskokiem do wierzchnich warstw skorupy, formując w przypadku Góry Świętej Anny stożek wulkaniczny. Po schłodzeniu magma zmieniła się w nefelinit. W późniejszym okresie opróżniona komora wulkaniczna zapadła się, niszcząc większą część stożka. Powstała kaldera, struktura unikatowa w skali kraju. Trwająca dalsze miliony lat erozja całkowicie usunęła stożek, grubą warstwę wapieni, na których spoczywał, a ostatecznie miękkie skały osadowe otaczające komin wulkanu. W ten sposób twarde, bardziej odporne na erozję bazalty komina zaczęły wystawać ponad sąsiadujące wapienie, formując niewielki szczyt. Dziś na jego wierzchołku wznosi się bazylika i klasztor.

W tym miejscu warto nieco wspomnieć o ochronie przyrody bowiem sam obszar geoparku objęty jest ochroną w ramach rezerwatu przyrody Góra św. Anny. Zaś sam rezerwat znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Góra Świętej Anny, który utworzono w 1988 roku. Utworzenie Parku Krajobrazowego “Góra Św. Anny” miało na celu szczególną ochronę jego walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych.

Z Geoparku ruszamy w stronę wspomnianego już wcześniej Pomnika Czynu Powstańczego, a także dawnego amfiteatru. Sam pomnik jest jednym z najbardziej znanych na Śląsku, a przy tym jest to główne miejsce uroczystości poświęconych pamięci powstańców poległych w powstaniach śląskich. Pomnik znajduje się ponad kamiennym amfiteatrem. Przed I wojną światową w miejscu dzisiejszego amfiteatru istniał kamieniołom, w którym wydobywano wapienie, a obok stały wapienniki, jeden z nich przetrwał do dziś.

W okresie III Powstania Śląskiego w okolicy Góry Świętej Anny doszło do krwawej bitwy pomiędzy powstańcami a Niemcami, którzy ostatecznie wygrali. W 1934 roku niemieckie władze postanowiły upamiętnić Niemców poległych podczas powstania w 1921 roku, wtedy też rozpoczęto przebudowę kamieniołomu na amfiteatr, który miał 7 tys. miejsc siedzących oraz 20 tys. miejsc stojących. Ponad amfiteatrem powstało mauzoleum ku czci poległych Niemców, które otwarto uroczyście w 1938 roku. Miało ono kształt monumentalnej, niskiej rotundy z wąskimi oknami, wzorowanymi na średniowiecznych strzelnicach.

W 1945 roku, po wtargnięciu tu Armii Czerwonej, niemieckie mauzoleum zostało wysadzone w powietrze wraz ze znajdującymi się w środku sarkofagami. Polacy postanowili w tym miejscu uhonorować polskich powstańców i tak powstał pomysł Pomnika Czynu Powstańczego zaprojektowanego przez Xawerego Dunikowskiego. Uroczyste otwarcie Pomnika nastąpiło 19 czerwca 1955. Kamienny amfiteatr na Górze Św. Anny znajduje się w parku, nieopodal Sanktuarium Św. Anny, pod Pomnikiem Czynu Powstańczego.

Zostawiamy pomnik za sobą i rozpoczynamy wspinaczkę na wierzchołek Góry Świętej Anny, gdzie ulokowany jest najważniejszy obiekt miejscowości, a mianowicie słynne sanktuarium. Głównymi schodami wspinamy się w stronę bazyliki, a na początek zatrzymujemy się na tzw. Rajskim Placu. Jest to przedłużenie bazyliki w formie prostokątnego dziedzińca arkadowego wybrukowanego granitową kostką i otoczonego z trzech stron krużgankami. Z zewnątrz na Rajski Plac prowadzą trzy wejścia. Główne wejście, przez które zwykle przybywają pielgrzymki pątników, zbudowane są z 70 schodów. W czasie największych odpustów przy tym właśnie wejściu pielgrzymi są tradycyjnie pozdrawiani i witani przez Braci Franciszkanów. Od strony północnej prowadzą schody Ave Maria, rozbudowane w roku 1965. Trzecie wejście to Brama Papieska. Została ona rozbudowana w 1983 r., aby mógł tędy wjechać samochód z Ojcem Świętym Janem Pawłem II.

Przy Bramie Papieskiej znajduje się zewnętrzna kaplica św. Anny. Dobudowana została do bazyliki w 1804 roku, z myślą o pielgrzymach, którzy nie mogli zobaczyć słynącej łaskami figury św. Anny. W ówczesnych latach odsłaniano figurkę tylko na czas Mszy św. Pielgrzymi, którzy przybywali do sanktuarium w innych porach lub gdy bazylika była zamknięta, nie mieli okazji zobaczyć cudownego wizerunku. Z tego względu umieszczono podobną figurę św. Anny Samotrzeciej w zewnętrznej kaplicy, „aby wierni przed wizerunkiem św. Anny mogli odprawiać swoje nabożeństwa”. Znajdująca się w kaplicy figura jest kopią XVIII w. wizerunku św. Anny przechowywanego w pomieszczeniach klasztornych.

Będąc na rajskim placu przed nami wyłania się bryła Kościoła św. Anny, do którego przylega klasztor wybudowany w 1. Poł. XVII wieku. Jak wspomniałem wcześniej dawniej znajdowało się tutaj miejsce kultu pogańskiego. Na przełomie lat 1480 – 1485 z fundacji Krzysztofa Strzały i jego syna Mikołaja został wzniesiony gotycki kościół pw. św. Anny. W 1. Połowie XVII wieku przeniesiono do wnętrz relikwie św. Anny, a w 1655 roku z inicjatywy hrabiego Melchiora Ferdynanda von Gaschin, ówczesnego właściciela okolicznych dóbr, na Górę Świętej Anny przybyli z Krakowa franciszkanie, którym przekazano opiekę nad kościołem oraz teren pod budowę klasztoru. W 1980 roku w 500-lecie istnienia sanktuarium został wyniesiony do godności bazyliki mniejszej.

Wchodząc do środka kościoła uwagę przykuwa jego układ. Jest to jednonawowa świątynia, złożona z prezbiterium o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym oraz szerszej nawy nakrytej sklepieniem kolebkowym z lunetami, zamkniętej XIX-wieczną kruchtą od zachodu. Wnętrze posiada bogaty, barokowy wystrój pochodzący z XIX wieku. Warto zwrócić także uwagę na malowidła ścienne na sklepieniach, otoczone dekoracją stiukową, ze scenami m.in. z życia św. Anny i historii klasztoru. Interesujące są również barokowe, XVIII-wieczne obrazy w ołtarzach bocznych, organy z 1938 roku z prospektem stylizowanym na rokoko i współczesne witraże.

W ołtarzu głównym znajduje się cenna, otoczona szczególnym kultem cudowna figurka św. Anny Samotrzeciej. Figurka wykonana jest z drzewa lipowego, ma ok. 66 cm wysokości z podstawą, polichromowana, w zielonej sukni – kolor nadziei i czerwonym płaszczu – kolor miłości, ze złotymi koronami z 1910 roku i relikwiami świętej w główce figury. Przedstawia trzy postacie. Pośrodku stoi św. Anna, która trzyma na prawym ramieniu swojego wnuka Jezusa, a na lewym swoją córkę Marię – matkę Jezusa. Pochodzenie figurki oraz sposób w jaki znalazła się w annogórskim sanktuarium, pozostaje tajemnicą ubarwioną legendami i baśniami. Jedna z nich mówi, że z wojennej wyprawy wracał tędy hiszpański książę i kiedy woły ciągnące wóz wjechały na górę, nie chciały dalej iść. Hiszpan zrozumiał to jako znak nieba i w tym miejscu kazał wybudować kościół. Postawił w nim figurkę św. Anny, którą miał między swymi łupami.

Wychodzimy z bazyliki i przez Bramę Papieską ruszamy na dalszy spacer po Górze Świętej Anny. Po chwili z lewej strony wyłania nam się Grota Lurdzka usytuowana w miejscu dawnego kamieniołomu bazaltu. Powstała na początku XX wieku na wzór skalnej groty z Lourdes we Francji, a wykonano ją z kamieni wapiennych. Przed nią znajduje się duży plac służący uroczystym nabożeństwom.

Kończąc naszą wycieczkę po Górze Świętej Anny warto wybrać się na spacer po tutejszej Kalwarii, której budowę rozpoczęto na początku XVIII wieku. Składa się ona z 3 kościołów i 37 kaplic tworzących Drogę Męki Pańskiej i Dróżki Matki Boskiej, a wszystko to na rozproszonej, szerokiej przestrzeni. Wędrując po kalwarii możemy dotrzeć też do ołtarza papieskiego gdzie w 1983 roku papieża Jana Pawła II witało blisko milion pielgrzymów. Będąc zmęczonym po wędrówce po Kalwarii warto udać się do Domu Pielgrzyma, który zbudowany został poniżej zabudowań klasztornych w latach 1929-38 z inicjatywy gwardiana Feliksa Kossa dla ok. 1000 pielgrzymów. Serwują tutaj świetne dania kuchni śląskiej.

W ten sposób dobiegła końca nasza wycieczka po Górze Świętej Anny. Niemniej w najbliższej okolicy znajduje się jeszcze kilka ciekawych miejsc, które warto odwiedzić.

Okolice Góry Świętej Anny

Ligota Dolna

Ligota Dolna to niewielka wieś w powiecie strzeleckim na terenie której znajduje się kilka ciekawostek. Otóż na zboczu, położonej nad miejscowością, Kamiennej Góry znajduje się kamieniołom z nieczynnym już piecem wapienniczym, który przypomina przejezdnym o dawnej świetności pozyskiwania wapna na tych terenach. Nieczynny wapiennik jest o tyle ciekawy, gdyż na jego ścianie widnieje płaskorzeźba mitologicznego “Ikara”. Historia powstania tej rzeźby wiąże się, z istnieniem na tym terenie dawnego lotniska szybowcowego, które powstało w latach 20 XX w. W późniejszych latach szkolono tutaj przyszłe kadry Luftwaffe, które 1 września 1939r. startowały stąd na śpiący i bezbronny wówczas Wieluń. Rzeźba powstała w 1939r., przedstawia logo faszystowskiej organizacji lotniczej NSFK, która w oryginale miała jeszcze swastykę, której na Ikarze z Ligoty dzisiaj już nie widzimy.

Kolejną ciekawostką wsi jest Muzeum Sztuki Sakralnej, które powstało na początku maja 2018 roku. Jest to jedyne w Polsce prywatne muzeum tego typu. Ekspozycja prezentuje około 2000 eksponatów o tematyce sakralnej, a wśród nich m.in.: zabytkowe figury, rzeźby, krzyże, kapliczki oraz przedmioty kultu religijnego i stare dewocjonalia. Najliczniejszą ekspozycję stanowią obrazy, których znajduje się tutaj ponad 700 egzemplarzy. Pochodzą one z XIX oraz początku XX wieku i przedstawiają postaci świętych, sceny biblijne, wizerunki Matki Boskiej, Madonn Polskich, sceny pasyjne, miejsca pielgrzymkowe itp.

Kamień Śląski

Kolejną ciekawą miejscowością w pobliżu Góry Świętej Anny jest Kamień Śląski. Jest ona znana i chętnie odwiedzana nie tylko przez mieszkańców Śląska, ale także przez licznych gości z całego świata. Warto wiedzieć, że w średniowieczu należała do możnego rodu Odrowążów, a w miejscowym zamku w 1183 r. urodził się św. Jacek Odrowąż, zasłużony dominikanin, założyciel klasztorów na ziemiach ruskich. Z kamieńskich Odrowążów pochodzili także błogosławieni Bronisława i Czesław. W XVII w. zamek przejęli von Larischowie. Dokonali gruntownej przebudowy warowni, przekształcając ją w okazały barokowy pałac.

W 1701 r. historyczną komnatę, w której ponoć przyszedł na świat św. Jacek, zamieniono w kaplicę. Od tej pory rezydencja służyła pospołu von Larischom i pielgrzymom przybywającym tłumnie do sanktuarium św. Jacka. I wojnę światową pałac przetrwał w stanie niemalże nienaruszonym. Został częściowo splądrowany przez wojska sowieckie w styczniu 1945 r. Po wojnie urządzono tam dom dziecka. W 1958 r. na pobliskie lotnisko wrócili sowieci. Majątek w Kamieniu Śląskim został więc zmilitaryzowany, a pałac przeznaczono na mieszkania dla wojska. W 1970 r., po uprzednim zniszczeniu, został on podpalony. W 1990 r. ruiny pałacu przekazano Diecezji Opolskiej. Po ich odbudowie, w 1994 r., Biskup Opolski ustanowił tu Sanktuarium św. Jacka Centrum Kultury i Nauki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego.

Warto także wiedzieć, że w dawnych budynkach gospodarczych przypałacowego folwarku działa Zespół Turystyczno-Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny Sebastianeum Silesiacum, prowadzony przez Caritas diecezji opolskiej. To klasyczne sanatorium, w którym leczy się choroby narządu ruchu, sercowo-naczyniowe, cukrzycę, otyłość i stres. W kuracjach stosuje się masaże, kinezyterapię, fizykoterapię, hipoterapię oraz balneoterapię i zabiegi wodolecznicze opracowane ok. 150 lat temu przez księdza Kneippa.

Ksiądz Sebastian Kneipp (1821-1897) był prekursorem wodolecznictwa, którego podstawowe zasady, wypraktykowane w wilgotnych pomieszczeniach pralni jednego z niemieckich klasztorów, wyłożył w dziele pt. Moje leczenie wodą. Popularność i skuteczność jego metod potwierdza 113 wydań tej książki. W perfekcyjnie i komfortowo urządzonych budynkach można sprawdzić na sobie skuteczność hydroterapii księdza Kneippa i innych oferowanych w kamieńskim sanatorium kuracji.

Gogolin

Ostatnią miejscowością, którą polecam odwiedzić jest Gogolin. Jest to miejscowość znana na całym Śląsku z popularnej pieśni ludowej „Poszła Karolinka do Gogolina”, którą rozpropagował m.in. Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” z siedzibą w pałacu w Koszęcinie. W 1967 r. Karolinka w końcu doszła do Gogolina i została w nim na stałe. Wbrew temu, czego dowiadujemy się ze słów pieśni, pół kroku za nią znalazł się w mieście porzucony przez wyemancypowaną dziewczynę Karliczek. Obydwoje stanęli na postumencie w centrum Gogolina. Ich sylwetki przypominające rzeźby krzepkich przodowników pracy z warszawskiego MDM-u stały się symbolem śląskiego osiedla, które w 1967 r. uzyskało prawa miejskie. Znalazły się nawet w herbie miasta.

Pomnik w założeniu pełnił nie tylko funkcje rozrywkowe. Z tablicy pod nim umieszczonej dowiadujemy się, że należy go traktować przede wszystkim jako “…symbol zwycięstwa kultury, tradycji i pieśni polskiej nad wielowiekową obcą przemocą”. Fundatorzy i twórcy monumentu, przekonani o patriotyczno-ideologicznej wymowie dzieła, zrezygnowali z wiernego oddania realiów określonych w pieśni. Najwyraźniej Karolinka w trakcie wędrówki do Gogolina po przemyśleniu postanowiła nie odrzucać szykownego Karliczka, ten zaś, aby się nie rozmyśliła, mocno ją obłapił. I jeszcze jedno. Ani w rękach Karliczka, ani w jego kieszeniach nie widać żadnej flaszeczki wina.

Tak w skrócie prezentują się największe ciekawostki Góry Świętej Anny i okolic. Warto wybrać się w ten region aby poznać te wszystkie miejsca, każdy znajdzie coś tutaj dla siebie.