Twierdza Nysa
Twierdza Nysa to kompleks nowożytnych fortyfikacji porozrzucanych na terenie całego miasta. Zapraszam na spacer po tych obiektach.
W dzisiejszej relacji zapraszam na spacer po Twierdzy Nysa. Jest to relacja uzupełniająca zakładkę o Nysie. Jakiś czas temu powstał Szlak Forteczny, który ułatwia zwiedzanie nyskich fortów. Dostałem zgodę od kol. Marcina Nowaka twórcy tekstu do przewodnika po tym szlaku, dlatego na początek szerszy rys historyczny, a dalej zapraszam na spacer po nowożytnych fortyfikacjach miasta. Nie będzie to jednak opis przebiegu szlaku, a charakterystyka kilku wybranych obiektów.
Historia Twierdzy Nysa:
Jeśli chodzi o Twierdzę Nysa to pierwsze plany nowożytnych umocnień miasta wykonał pod koniec XVI w. Johanes Schneider von Lindau na zlecenie ówczesnego biskupa Andreasa von Jerina. Zakładały one budowę systemu bastionów wokół Nowego i Starego Miasta według szkoły holenderskiej i nowowłoskiej. Plany te możemy zobaczyć na grafice Georga Hayera z 1596 r. Grafika ta ukazuje też częściowo wykonane umocnienia Starego Miasta i w pobliżu zamku biskupiego. Dalszą rozbudowę nowożytnych umocnień przerwała śmierć biskupa. Dopiero podczas trwania wojny trzydziestoletniej powrócono do realizacji rozbudowy systemu obronnego Nysy.
W 1643 r. zaczęto rozbudowywać bastionowy system obwałowań, a prace przy nim trwały do początków XVIII w. Nowe Miasto zostało otoczone wałem z 10 bastionami, 4 rawelinami oraz fosą wodną. Z tych obiektów do dzisiejszych czasów zachował się jedynie – wielokrotnie modernizowany – Bastion św. Jadwigi przy ul. Piastowskiej. Niestety zupełnie inny los spotkał Stare Miasto i pozostałe przedmieścia Nysy. W obliczu zbliżającego się ataku wojsk pruskich obrońcy miasta w styczniu 1741 r. podjęli decyzję o wyburzeniu prawie całej zabudowy wszystkich przedmieść Nysy, co miało pomóc w obronie oblężonego miasta. Dzięki dobrze przygotowanej obronie pierwsze styczniowe oblężenie miasto przetrwało, a wojska pruskie wycofały się. Jednak późniejsze wydarzenia spowodowały, że król pruski Fryderyk II jesienią 1741 r. zdobył miasto, jednak nie w wyniku walk, a rozmów pokojowych. Większość Śląska, a z nim Nysa, przeszła pod panowanie pruskie.
Fryderyk II, doceniając strategiczne położenie miasta oraz istniejące już fortyfikacje, postanowił uczynić z Nysy miasto-twierdzę. Na jego zlecenie holenderski inżynier generał Cornelius von Walrawe przebudował fortyfikacje otaczające miasto, budując równocześnie nowe na drugim brzegu Nysy Kłodzkiej. Powstała w ten sposób nowa dzielnica miasta Friedrichstadt, będąca rodzajem koszar lub obozu wojskowego (obecnie jest to dzielnica Nysy – Radoszyn). Na obu brzegach rzeki zostały wzniesione reduty – Kardynalska i Kapucyńska. W tym okresie zbudowano także m.in. Fort Prusy wraz z pasami obwałowań, zwanych Jerozolimskimi. Oprócz wspomnianych już obwałowań od Fortu Prusy biegła sucha fosa, zwana Obwałowaniami Wysokimi. Nysa była w tym czasie uważana za jedną z najsilniejszych i najnowocześniejszych twierdz w ówczesnej Europie. Opinię tę potwierdził fakt, że wojska napoleońskie w 1807 r. aż 114 dni oblegały miasto. Z miasta ocalało podobno tylko pięć domów. Dopiero brak amunicji i żywności zmusiły Nysę do kapitulacji.
Ostatnie obiekty forteczne wybudowane w nyskiej twierdzy to forty chroniące powstałą w 1848 r. linię kolejową Brzeg–Nysa, czyli dzisiejsze Forty I, II i III oraz umocnienia chroniące stację kolejową w Nysie. Zmieniające się z upływem czasu techniki wojenne oraz zastosowanie w XIX w. dział z gwintowanymi lufami spowodowały utratę militarnego znaczenia tego typu fortyfikacji. Od 1871 r. zaczęła się ich stopniowa likwidacja, a w 1903 r. Nysa oficjalnie przestała być twierdzą. Do czasów obecnych zachowało się około 60% dawnych fortyfikacji, rozlokowanych na obszarze ponad 230 ha.
Szlak Forteczny:
Dla lepszego poznania obiektów fortecznych w Nysie został przygotowany przez Gminę Nysa „Szlak Forteczny”. Jest to trasa, której celem jest połączenie wszystkich istotnych elementów nyskiej twierdzy. Trasa składa się z dwóch pętli: południowej, obejmującej m.in. centrum miasta oraz części północnej. Co ważne szlak ten jest jakoby uzupełnieniem Miejskiego Szlaku Turystycznego, także można wycieczkę po nyskich fortyfikacjach rozszerzyć o inne ciekawe zabytki i atrakcje miasta. Do szlaku został wydany przewodnik, a trasa została oznakowana specjalnymi tabliczkami.
Bastion św. Jadwigi
Pierwszym obiektem Twierdzy Nysa, który warto odwiedzić jest oczywiście Bastion św. Jadwigi. Jest to jedna z pozostałości austriackich umocnień, a także jeden z najstarszych nowożytnych obiektów fortecznych miasta. Bastion był wielokrotnie przebudowywany, m.in. pod koniec XVIII w. przez Prusaków. Powstały wtedy dwukondygnacyjne kazamaty kamienno-ceglane, przykryte zewnętrznym nasypem. W czasach późniejszych budynek pełnił funkcję koszar oraz więzienia m.in. dla francuskich jeńców.
Bastion był jednym z pierwszych obiektów fortecznych, który przeszedł rewitalizację i został udostępniony turystom. Dziś znajduje się tutaj świetnie wyposażony Punkt Informacji Turystycznej Bastion św. Jadwigi z izbą muzealną dotyczącą twierdzy. Funkcjonuje tutaj również Multimedialna Trasa Turystyczna, która w nowoczesny sposób pokazuje historię nyskich obiektów fortecznych. Działają tutaj również dwie restauracje.
Fort Wodny
W części południowej szlaku fortecznego, dokładniej w Parku Miejskim, znajduje się tzw. Fort Wodny, który powstał na krótko przed oblężeniem Nysy przez wojska pruskie w 1741 roku, a więc jest to drugi z zachowanych obiektów austriackich. Powstał jako prosty szaniec palisadowy, otoczony wodą i wysunięty przed umocnienia twierdzy. Po zajęciu Nysy przez wojska pruskie został przebudowany na fort wodny w formie lunety. W 1807 r. był główną areną bitwy o Nysę. Został zdobyty przez wojska Wirtembergii, walczące u boku Napoleona a następnie go zniszczono. Odbudowany parę lat później stał się na początku XX w. m.in. magazynem amunicji. Dzisiaj po rewitalizacji stanowi miejsce wypoczynku dla osób spacerujących po nyskim parku. Funkcjonuje tu także restauracja.
Reduta Kapucyńska i Kardynalska
W latach 1743–1746 wybudowano dwa bliźniacze obiekty – Reduty Kapucyńską i Kardynalską. Ta pierwsza położona jest na lewym, a druga na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej. Ich zadaniem była osłona zachodnich umocnień Nysy i Friedrichsstadt, a także obrona wałów na lewym brzegu rzeki. Dziś niestety oba obiekty są w kiepskim stanie i czekają na swój lepszy czas.
Reduta Kapucyńska od 1820 zastąpiona została Obwałowaniami Wysokimi i była stopniowo wyburzana. Najpierw służyła jako magazyn, w 1910 w południowo-wschodnim narożniku kwadratu reduty wybudowano kasyno oficerskie. Zachowały się 2 prawie całe boki i 2. połowy boków reduty, a także budynek kasyna. Położona na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej Reduta Kardynalska, zbudowana na planie kwadratu z kolistym dziedzińcem, otoczonym kazamatami. Mury reduty i sklepienia kazamatów przykryto wałami ziemnymi.
Obwałowania Jerozolimskie zewnętrzne
Przechodzimy na drugą stronę rzeki i ruszamy na spacer po Obwałowaniach Jerozolimskich zewnętrznych, które biegną od zachodniej przeciwstraży Fortu Prusy, wzdłuż ulicy Otmuchowskiej. Jest to linia silnych umocnień zbudowanych przy pomocy korekcji terenu (głównie nasypów). Zostały zbudowane w latach 1767-1774, w miejscu, z którego wojska austriackie ostrzeliwały Nysę w 1758 r. przy nieudanej próbie jej odbicia, powodując jednak znaczne szkody w mieście. Miały na celu wzmocnienie lewej flanki fortyfikacji górnych.
W obrębie obwałowań znajduje się Reduta Królicza, Reduta Królicza – To jeden z najbardziej imponujących obiektów fortecznych w Nysie. Posiada kształt wieloboczny, otoczona jest wałem ze stanowiskami piechoty i artylerii, przedzielona trawersami i połączonymi z dziedzińcem pochylniami. Całość otacza sucha fosa, która dostępna jest przez podwójną bramę z mostami. W jej pobliżu na szczycie wzgórza Chalottenhöhe znajduje się Altana Eichendorffa. Było to miejsce często odwiedzane przez zacnego niemieckiego poetę doby romantyzmu Josepha von Eichendorffa. Rozpościera się z niej wspaniały widok m.in. na jezioro, a w dalszej perspektywie na Sudety Wschodnie.
Fort Prusy
W końcu docieramy do największego obiektu Twierdzy Nysa. Fort Prusy wznoszono w latach 1743–1745 na wzgórzach, na północnym brzegu Nysy Kłodzkiej. Zabezpieczał tereny, z których można było prowadzić ostrzał miasta. W latach późniejszych obiekt rozbudowano m.in. o system chodników kontrminerskich. W II połowie XIX wieku prowadzono pracę przy obwałowaniach, przebudowano też stoki bojowe. Fort ma kształt pięcioramiennej gwiazdy, wewnątrz której wznosi się pięciobok dwukondygnacyjnych kazamatów, osłoniętych od góry i od zewnątrz nasypem ziemnym. Kleszcze fortu otoczone były suchą fosą, która została ostatnio zrewitalizowana z zachowanym fragmentem zwodzonego mostu.
Od 1859 służył jako koszary, później więzienie, a od 1914 jako magazyn sprzętu wojskowego. W czasie I wojny światowej przed bramą wzniesiono monumentalną wieżę ciśnień. Obecnie obiekt znajduje się w rękach Stowarzyszenia Harmonia w Chaosie. Warto dodać, że w ostatnich latach fort przeszedł metamorfozę, usunięto sporo rosnących w nim drzew, a w suchej fosie okalającej obiekt, zbudowano utwardzoną ścieżkę pieszo–rowerową. Fort jest udostępniany do zwiedzania, a obecnie funkcjonuje w nim m.in. muzeum militariów. Natomiast z wieży ciśnień roztacza się niesamowita panorama na fort.
Cmentarz Garnizonowy
Niedaleko Fortu Prusy znajduje się Cmentarz Garnizonowy, który powstał w dzielnicy wojskowej Friedrichsstadt w 1835 r. Zbudowany na trzech tarasach, całość była ogrodzona, a wiele nagrobków otoczonych było pięknie kutymi płotkami. Na środkowym poziomie znajdowała się kaplica pogrzebowa. Dziś nie pozostało już wiele po dawnej świetności tego miejsca. Przetrwały trzy pomniki: poświęcony żołnierzom niemieckim poległym podczas I wojny światowej, poświęcony żołnierzom pruskim i austro-węgierskim podczas wojny w 1866 r. oraz trzeci poświęcony zmarłym w Nysie jeńcom rosyjskim. Na cmentarzu spoczywają też prochy trzech jeńców duńskich, którzy trafili tu w wyniku wojny między Danią a Prusami i Austro-Węgrami o Schlezwig-Holsztyn w 1864 r. W Nysie przebywało wówczas ok. pięciuset duńskich jeńców.
Brama Ceglana
Tuż przy cmentarzu znajduje się Brama Ceglana przez którą niegdyś prowadziła droga do cegielni, a dziś prowadzi droga na tzw. poligon i do Fortu II czy do Wysokich Obwałowań. Cegielnia powstała na potrzeby budowy fortyfikacji. Brama przetrwała do dziś ze względu na swoje położenie z dala od ruchliwych dróg, choć nie jest w najlepszym stanie.
Wysokie Obwałowania
Wspomniałem, że droga przez Bramę Ceglaną prowadzi do tzw. Wysokich Obwałowań. Te wzniesiono w latach 1774–1791, a rozbudowano i uzupełniono w latach 60. XIX wieku. Mają około 1200 metrów i miały być osłoną przedmieścia Zawodzie, położonego na zewnątrz starszych Obwałowań Kapucyńskich. W tym celu przebudowano na bastiony istniejące w tym miejscu reduty – Kapliczną, Górną Kapliczną i Place d’Armes, które stanowiły część wcześniejszych umocnień kapucyńskich. Wszystko połączono ze sobą kurtynami i jeszcze dwoma bastionami – Grodkowskim i Morawskim. Na obu krańcach Obwałowań Wysokich, w miejscu obniżenia terenu, wybudowano dwie bramy wojenne (Brama Ceglana – zachowana do dziś; oraz Brama Grodkowska – rozebrana w 1929 r.).
Dziś całość zachowanych obwałowań to około 85% ich pierwotnego stanu; stan zachowania określa się jako dobry. Prowadzi przez nie ścieżka, a cały teren w ostatnim okresie został zrewitalizowany i zagospodarowany. Dziś znajduje się tutaj ścieżka pieszo-rowerowa, są też miejsca wypoczynkowe oraz wiele innych ciekawostek. Planowane są w tym miejscu kolejne inwestycje.
Fort II
Obok Fortu Prusy i Bastionu św. Jadwigi obiektem fortecznym, który jest udostępniany do zwiedzania i cieszy się ogromną popularnością jest Fort II, zwany także Fortem Regulickim. Powstał w XIX wieku w tym samym czasie co Fort I. Ma zarys czworobocznej lunety z wklęsłą ścianą szyjową, otoczonej przez cztery kaponiery chroniące suchą fosę. Jest to najdalej wysunięty na północ obiekt, który miał zabezpieczać linię kolejową i tzw. ślepy dworzec. To najmłodszy fort w Nysie i najlepiej zachowany. W najlepszym stanie przetrwały korytarze kontrminerskie, galerie ogniowe oraz cały system służący do obrony obiektu. Dziś obiekt znajduje się w rękach Fundacji Nysa Fortom Forty Nysie i jest miejscem, gdzie odbywają się często rekonstrukcje historyczne wojen prusko-napoleońskich.
Dni Twierdzy Nysa
Wspomniałem o rekonstrukcjach historycznych. Warto pamiętać, że od kilkunastu lat w Nysie organizowane jest święto naszej twierdzy. Rokrocznie do miasta zjeżdżają z całej Europy rekonstruktorzy epoki prusko-napoleońskiej, aby wziąć udział w rekonstrukcji bitwy o Nysę z 1807 r., która jest punktem końcowym tego wydarzenia. Bitwa z 1807 r. była jednym z najważniejszych epizodów wojennych miasta. W ostatnich latach bitwa ta organizowana jest właśnie w obrębie Fortu II, a dużą popularnością cieszą się organizowane tzw. nocne manewry. Żołnierze dają pokaz walki po zmroku przy akompaniamencie muzyki i efektów pirotechnicznych. Robi to niesamowite wrażenie.
Tak w skrócie prezentuje się część nyskich obiektów fortecznych. Warto wybrać się do Nysy aby poznać te i pozostałe fortyfikacje. Twierdza Nysa ma niesamowitą historię, którą naprawdę warto poznać.